Türkmen kinematografiýanyň 100 ýyllygynyň öňüsyrasynda, biz onuň taryhynyň altyn sahypalaryna ýüzlenýäris.
Aşgabat. 1935-nji ýylyň ýazy. Şäherdäki «Kim» we 1-nji Çeperçilik teatrynyň zallarynda Aşgabat kinostudiýasynyň täze işini görmäge isleg bildirýänleriň ählisine orun ýetmeýärdi. Giň halk köpçüligi – işçiler we daýhanlar, talyplar we esgerler, şäher we oba ýaşaýjylar «Men gaýdyp gelerin!» atly çeper filmiň köpden garaşylan ilkinji görkezilişine girjek bolup çalyşýarlar. Soňra bu taryhy pursat şol döwrüň gazetleriniň ýylýazgylaryna girer. «Туркменская искра» gazetinde «Iki günüň içinde 7200 tomaşaçy» atly makala peýda bolar.
Bu türkmen kinematografiýanyň ilkinji çeper filmleriniň biriniň hakyky dabarasy boldy. Ekranda sessiz kinonyň gara-ak suratlary höküm sürse-de, filmde ses ýazýan enjam ornaşdyrylandan soň, ses diňe 1936-njy ýylda peýda bolsa-da, bu eser doly delil bilen kinoklassikanyň hazynasyna girdi.
Milli kinolentanyň ählisoýuz üstünligini näme bilen üpjün edilendigi we onuň nähili döredilendigi barada dramaturgy, Oguzhan adyndaky «Türkmenfilm» birleşiginiň edebi bölüminiň müdiri Öre Daşgynow gürrüň berýär.
Moskwadan çagyrylan režissýor Aleksandr Ledaşew filmiň üstünde işläp başlanda, ýerine ýetirijileri saýlap seçmäge aýratyn üns berýärdi. Keşpleri janlandyrmaga aýratyn talap edýän Ledaşew ilki bilen gahrymanlaryň häsiýetlerini düýpli oýlanýardy, soňra bolsa laýyk aktýorlary gözläp başlaýardy.
Şeýlelikde, Muhat baýyň ogly Nuryň roluna Türkmen drama teatrynyň aktýory Gulluk Hojaýew saýlandy. Gurbanyň keşbini ekranda azerbaýjan aktýory Alisattar Melikow janlandyrdy.
Bibigülüň keşbi inçe psihologiki janlandyrmagy talap edýärdi we laýyk türkmen aktrisany tapmak aňsat bolmansoň, Ledaşew MHAT-yň uçurymy Natalýa Olşewskaýany çagyrýar. Olşewskaýa halkyň ýaşaýyş durmuşyny we däp-dessurlaryny çuňňur öwrenmek üçin Köşi obasyndaky maşgalalaryň birinde ýaşap başlaýar. Onuň medeniýete çuňňur aralaşmagy milli häsiýetiň, zähmetsöýerligiň we asyllylygyň beýanyna öwrülen keşbi döretmäge mümkinçilik berdi.
Sapar aga – baý tarapyndan ezilen garybyň roly üçin Ledaşew diňe bir aktýory däl-de, eýsem, hakyky görnüşi gözleýärdi. Şeýle keşbi Mary bazaryndan tapmak miýesser etdi, şol ýerde režissýor Ata aga bilen tanyşdy. Ledaşew ony synagsyz çagyrýar we Ata Pirliýew roly ussatlyk bilen ýerine ýetirip, tomaşaçylaryň söýgüsini gazanýar. Ýeri gelende aýtsak, Pirliýew ilkinji gezek kinoda boldy, gören filmi bolsa onuň öz filmi boldy.
Aktýorlar topary ýygnanyp we uzak taýýarlyk işleri geçirilenden soň, filmiň surata düşürilişi başlanýar. Film üç ýarym aýyň içinde surata düşürildi.
Filmiň Oraz Täçnazarowyň «Batrak» poemasynyň esasynda döreden sýužeti şol döwrüň sungaty üçin adaty bolup durýar. Režissýor we ssenarist Aleksandr Ledaşew bilen onuň awtordaşy Ýewgeniý Şatunowskiniň öňünde poemanyň lirizmini, onuň «täze pikirlerini we duýgularyny» kinematografiki taýdan bermek wezipesi durýardy.
Film, Mihail Swetlow tarapyndan ýörite sesli nusgasy üçin ýazylan aýdym bilen açylýar. Batrak Gurban bilen baýyň ogly Nuryň Bibigül ugrundaky bäsdeşligi synpy göreşiň fonuna öwrülýär. Örän wajyp pursatda, gyzyl goşun bölümi tarapyndan ýalňyşlyk bilen tussag edilen Gurban söýgülisine ant içýär: «Men gaýdyp gelerin, Bibigül! Görersiň!» Gahryman durmuşda kyn synaglary başdan geçirýär. Romantiki finalda Gurban we onuň dosty Banko, ony režissýor Ledaşew özüni ussatlyk bilen oýnady, Bibigüli halas etmek üçin Nuryň toýuna çapyp barýarlar.
Tankytçylar režissýoryň aktýorlar bilen üstünlikli işini belläp geçdiler. Ledaşew hakyky aktýorlar ansamblyny döretdi we milli halk döredijiligine ýakyn usuly saklady.
Filmi döretmäge şäher etegindäki Bagyr we Köşi obalarynyň ýaşaýjylary işjeň gatnaşdylar. «Zähmet» daýhan birleşiginiň başlygy ýoldaş Çary Hojagulyýew, gyzgyn meýdan işleri döwrüne garamazdan, adamlaryň surata düşürmäge işjeň kömek edendigini habar berdi. Onuň ýolbaşçylygynda Gyzyl çeşmäniň ýanynda at çapyşyklar guraldy. Surata düşürmek üçin iň gowy atlar berildi. Tutuş oba filmi görmäge geldi.
Ilkinji görkezilişden soň «Литературная газета» («Edebiýat gazeti») bu filmi meşhur «Çapaýew» we beýleki uly meşhurlyga eýe bolan surata düşürme eserleri bilen bir hatara goýdy. Bu üstünlik milli kinematografiýanyň ösmegine güýçli itergi berdi.
